Współczesny Lwów

Jerzy Jaremko

Znana ukraińska historiograf Ołena Stepaniw (1882 – 1963) w 1943 r. wydała książkę „Współczesny Lwów” za czasów okupacji niemieckiej. Stereotypowe wydanie drugie ukazało się w 1992 r., dzięki czemu czytelnicy mogą lepiej poznać nasze miasto i okolice. Jednym z ciekawych rozdziałów książki jest rozdział „Ludność”, tłumaczenie którego proponujemy naszym czytelnikom. Zwłaszcza ciekawe są tablice demograficzne, pokazujące skład różnych warstw społecznych.

Ludność

We Lwowie książęcym mieszkało około 2-3 tys. osób. Była to, przede wszystkim, autochtoniczna ludność ruska. Inna ludność tu przebywała na zaproszenie książąt lub przyciągało ją życie handlowe miasta. Do takiej ludności napływowej należeli: Niemcy, Ormianie, Karaimi, Żydzi, Madziarzy. Istniał następujący podział społeczno–zawodowy: bojarowie, urzędnicy, książęta i ich drużyny, duchowieństwo, kupcy, rzemieślnicy, wieśniacy (wolni i na pół wolni).

Zamożna warstwa społeczna miała tu swoje dwory z czeladzią, ogrodami i sadami, a o wielkim zainteresowaniu sprawami kultu religijnego świadczą liczne cerkwie, opiekę nad którymi sprawowali nie tylko książęta, ale również bojarzy, kupcy, rzemieślnicy. Jednak lwowscy mieszczanie nie mieli swego samorządu, a podlegali ogólnej administracji, mieli takie same prawa i obowiązki, jak wszyscy wolni ludzie, mogli posiadać swoje wsie i majątki poza miastem, jak to było we wszystkich miastach na ziemiach ruskich za panowania książąt. Poza ludnością miejscową, we Lwowie mieszkała inna, ściągnięta przez książąt, taka jak: Niemcy, którzy osiedlili się tu już w momencie założenia miasta. Tworzyli odrębną grupę i mieli własne prawo sądowe. Mieli swój kościół p.w. Matki Boskiej Śnieżnej, do którego należał młyn na Pełtwi.

Ormianie, którzy osiedlili się w XVII w., mieli również własny samorząd; Tatarzy mieli swój meczet i cmentarz pod Wysokim Zamkiem; Madziarzy przybyli do Lwowa wraz z małżonką księcia Lwa, Konstancją, córką Beli IV. Również mieszkali we Lwowie Karaimi i Żydzi.

O Polakach, zamieszkujących Lwów książęcy, nie ma żadnej wzmianki źródłowej. Na dworze książęcym występują oni razem z Czechami za panowania Jerzego II w połowie XIV w., jako wojownicy drużyny. Niemcy zajmowali się rzemiosłem, prowadzili handel z niemieckimi miastami nadbałtyckimi. Ormianie prowadzili handel ze Wschodem.

Do miasta, założonego przez Kazimierza Wielkiego na prawie magdeburskim, przybywała przede wszystkim ludność niemiecka, która nadawała miastu charakteru niemieckiego, zaś przedmieścia zachowały charakter ruski. Wraz z Niemcami przybyli do Lwowa kupcy polscy i Żydzi. Na podstawie aktów lokacyjnych z lat 1356 i 1368 miasto otrzymało samorząd. Władza sądowa należała do wójta z ławnikami, a administracyjna (zarządzenie majątkami miasta, pilnowanie porządku, bezpieczeństwa, obrony, ściąganie podatków) – do burmistrza z sześcioma radcami, których wybierano raz do roku. W 1572 r. powstał organ „Rada 40”, który sprawował kontrolę. Zarząd miasta stał się oligarchiczny i znalazł się w rękach kilku znanych rodów. Ludność miasta, jednak, zachowała prawo odwołania się do króla. Rusini, Ormianie, Żydzi zachowali swoje dawne sądownictwo, dlatego, że prawo niemieckie obejmowało jedynie katolików. Luk (Deutsce Anfbemkrafte im Osten) uważa, że w latach 1405 – 1426 na 5 tys. osób ludności lwowskiej przypadało 4 tys. Niemców.

W końcu XV w. we Lwowie mieszkało 8 tys. osób (6 tys. w mieście i 2 tys. na przedmieściach). Przewagę w gotyckim Lwowie mieli Niemcy, Rusini, Ormianie, Żydzi. Mieszkali na śródmieściach, a w samym mieście zamieszkiwali jedynie wyznaczone do tego ulice lub dzielnice. W ciągu XVI – XVII w. dawne rody niemieckie uległy polonizacji. W taki, więc sposób miasto utraciło swój charakter niemiecki. W tym też okresie mieszczaństwo ukraińskie wzbogaciło się, prowadząc handel i rzemiosło. Wraz z rozwojem bractw, drukarni, szkół, wydawnictw wzrosło jego znaczenie kulturalne. Mieszczaństwo ukraińskie walczyło o uzyskanie równych praw z innymi warstwami w cechach, handlu, Kościele, zarządzaniu miastem. Element polski we Lwowie do połowy XVI w. był bardzo słaby. Dopiero później wzmocnił się, łącząc się ze spolonizowanymi rodami niemieckimi i ich majątkami, a począwszy od drugiej połowy XVII w. i aż do końca XVIII w. – z Ormianami, którzy pod wpływem unii z kościołem katolickim ulegli asymilacji. Poza tym, Lwów, jako znaczące miasto handlowe, był atrakcyjny dla: Włochów, Francuzów, Greków, Szkotów, Madziarów, którzy prowadzili tutaj działalność handlową lub osiedlali się na stałe.

Ludność Lwowa, według wyznania religijnego, dzieliła się na trzy grupy: łacińską, do której należeli Niemcy, Polacy, Włosi, Francuzi, Szkoci, Madziarzy, grecką – Ukraińcy, Ormianie, Wołosi i żydowską. Grupa łacińska, zaczynając od XVI w., znajdowała się pod wpływem polskim, Grecy, Wołosi i częściowo Ormianie – pod wpływem ukraińskim. Jedynie Żydzi tworzyli odrębny, zamknięty świat i korzystali z żargonu jak języka niemieckiego, tak i ojczystego.

W końcu XVI w. we Lwowie mieszkało od 16 do 18 tys. osób, w 1648 r. – około 30 tys. wraz z mieszkańcami na przedmieściach, a podczas panowania austriackiego – tylko 20 tys.

Za czasów austriackich Lwów, jako stolica kraju, ciągle rozwijał się. W 1795 r. liczył 39 tys. mieszkańców, w1820 r. – 46 tys., w 1840 r. – 68 tys., w 1857 r. – 70 tys., w 1869 r. – 87 tys. Wraz z rozwojem kolei wzrasta również liczba ludności. W latach 1841 – 1869 r. liczba ludności rocznie zwiększa się o 900 osób, a w latach 1869 – 1890 – o 2400.osób. W 1880 r. Lwów zamieszkiwało 100 tys. osób. Rozwój zaludnionego obszaru związany jest z wyłożeniem torów tramwajowych (począwszy od 1894 r.). W latach 1901- 1910 zauważalny jest największy średnioroczny przyrost ludności lwowskiej, a mianowicie, około 5 tys. osób, co stanowiło 30, 92% ogólnego przyrostu. W 1910 r. liczba mieszkańców Lwowa wynosiła 206 tys.(włącznie z wojskiem).

Wybuch I wojny światowej nieco spowolnił, choć nie powstrzymał, przyrostu ludności (1910 r. – 206 tys., 1921 r. – 219 tys.). Po stworzeniu Wielkiego Lwowa (1930 r.) drogą przyłączenia wspólnot na peryferiach, liczba mieszkańców sięgnęła około 300 tys. mieszkańców. Średni przyrost w latach 1921 – 1931 w byłych wspólnotach stanowił 26, 23%. W ogólnej liczbie ludności lwowskiej przewagę miała ludność napływowa (1921 r. – 56, 06%, 1931 r. – 56, 33%). (tabela).

W wyniku dużego napływu uchodźców z zachodnich ziem Polski w czasie wojny polsko – niemieckiej Lwów został ponad półmilionowym miastem. Za czasów bolszewickich, w maju 1940 r., Lwów liczył 430 tys. mieszkańców, a w 1941 r., po odpływie uchodźców, około 299 tys., a z przyłączonymi w 1942 r. wspólnotami - blisko 395 tys.

Wraz ze zwiększeniem się liczby ludności wzrasta gęstość zaludnienia: z 22 mieszkańców na 1 ha w 1857 r. do 38 mieszkańców w 1921 r., do 47 mieszkańców w 1931 r., co wskazywało na coraz większe skupienie się ludności na terenie Lwowa. Lat 1939 – 1941, w związku z destabilizacją stosunków, nie można brać pod uwagę.

Procentowy przyrost ludności w latach 1869 – 1941

Uwaga: w 1930 r. zwiększono wspólnotę lwowską.

W rozwoju stosunków narodowościowych Lwowa rozróżniamy trzy okresy: przedwojenny – do 1914 r., wojenny i powojenny. W okresie przedwojennym odsetek Ukraińców ciągle wzrastał dzięki ciągłej imigracji ukraińskiej ludności wiejskiej do Lwowa (w 1869 r. Ukraińcy stanowili 14,2%, 1880 r. – 15,9%, 1890 r. – 17,2%, 1900 r. – 18,3 %, 1910 r. – 19,2%). Odsetek innych grup etnicznych zmniejszał się bardzo powoli (Polacy stanowili: 1869 r. – 53,2%, 1880 r. – 53,3%, 1890 r. – 52,6%, 1900 r. – 51,6%, 1910 r. – 51,2%. Żydzi: 1869 r. – 30,2%, 1880 r. – 28,2%, 1890 r. – 28,1%, 1900 r. – 27,8%, 1910 r. – 27,8%). W okresie I wojny światowej, wzrosła liczba Żydów (1921 r – 35,1%), którzy przybywali tu z małych miasteczek; liczba Polaków nie zmieniła się (1921 r. – 51%), ale bardzo zmniejszyła się liczba Ukraińców (1921 r. – 12,4%). To zjawisko było skutkiem I wojny światowej i galicyjskiej, emigracji politycznej i przejścia Ukraińców do polskiego obozu w wyniku zaistnienia dla Ukraińców niesprzyjających warunków po przegranej wojnie galicyjskiej.

Po 1921 r. ponownie jest zauważalny wzrost ludności ukraińskiej dzięki imigracji i nieznaczne zmniejszenie się liczby Polaków i Żydów.

Na podstawie przeprowadzonego w 1931 r. spisu ludności (ogólna liczba mieszkańców – 312.000) Ukraińcy stanowili 50.900 (16%), Polacy – 155.986 (50%), Żydzi – 99.595 (32%). Natomiast w 1921 r. (ogólna liczba mieszkańców – 219.000) Ukraińcy stanowili 12%, Polacy – 51%, Żydzi – 35, 7%. W 1941 r. Ukraińcy stanowili – 22%, Polacy – 50%, Żydzi – 25%.

Ludność według narodowości

Skład zawodowy i podział socjalny różnych narodowości

Jeżeli brać pod uwagę skład zawodowy, to w 1931 r. osoby, uprawiające rolnictwo i ogrodnictwo, stanowiły 14 % (Ukraińcy - 1,6%, Polacy – 1,8%, Żydzi – 0,8%), osoby, zatrudnione w przemyśle i górnictwie – 30% (Ukraińcy – 31,0%, Polacy – 27,6%, Żydzi – 33, 8%), w handlu – 20, 6% ( Ukraińcy – 14,1%, Polacy – 10,3%, Żydzi – 405), w komunikacjach – 10, 0% (Ukraińcy – 7,6%, Polacy – 14,5%, Żydzi – 38%), w służbach publicznych, szkolnictwie i medycynie – Ukraińcy – 10,9%, Polacy – 17,3%, Żydzi – 11,5%, służba domowa stanowiła 6, 9% (Ukraińcy – 19,7%, Polacy – 6,8%, Żydzi – 0,7%), inne zajęcia – 16,7% (Ukraińcy – 15,1%, Polacy – 21,7%, Żydzi – 9,5%).

Podział socjalny ludności w 1931 r. według grup narodowościowych był następujący: pracownicy najemni stanowili 6, 8% ( Ukraińcy – 2,6%, Polacy – 4,5%, Żydzi – 12,3%), pracownicy intelektualni – 20% (Ukraińcy – 11%, Polacy – 24,3%, Żydzi – 17,9%), pracownicy fizyczni – 51,8% (Ukraińcy – 76,6%, Polacy – 58,8%, Żydzi – 31,5%.

Struktura zawodowa ludności lwowskiej wskazywała na charakter rzemieślniczo–handlowy miasta, z nieznacznym odchyleniem w stronę przemysłu, ponieważ 50,6% ludności pracowało właśnie w tych dziedzinach.

Ludność Lwowa składała się przeważnie z ludności pracującej aktywnie, która stanowiła 86,0%, Wśród pracujących ponad połowę (51,8%) stanowili pracownicy fizyczni, przeważnie Ukraińcy. Wśród pracowników intelektualnych przeważali Polacy, a wśród Żydów – kupcy, którzy prowadzili działalność przedsiębiorczą bez siły pomocniczej. Udział w przemyśle tych trzech narodowości był prawie jednakowy, chociaż handel był zajęciem przeważnie Żydów, w służbie publicznej przeważali Polacy, w służbie domowej – Ukraińcy. W przemyśle Ukraińcy występowali jako siła robocza o najmniejszej liczbie fachowców. Bezrobocie wśród Ukraińców było większe, niż wśród Polaków i Żydów. Liczba pracowników żydowskich przeważała w przemyśle tekstylnym, papierowym, lekkim (50-68%), polskich – w budowlanym, a również w następujących rodzajach rzemiosł: w kowalstwie, ślusarstwie, rzeźnictwie, drukarstwie i litografii, ukraińskich – w kowalstwie(29%), ślusarstwie(18%), w przemyśle drzewnym (18%), chemicznym i mineralnym (16%).

Struktura socjalna i zawodowa Ukraińców wskazywała również na młody element, który zajmował mało płatne stanowiska. Wśród 31 tys, pracujących we Lwowie Ukraińców, 9.700 – to byli słudzy, 2.000 – stanowili stróże, 1.400 – pracownicy bez żadnego określonego zawodu. W przemyśle i rzemiośle pracowało 8.000 Ukraińców i byli to przeważnie terminatorzy (uczniowie rzemieślników). W handlu kooperacyjnym pracowało 63% Ukraińców. Ilość Ukraińców wśród pracowników umysłowych była dość mała. Przeważająca część Ukraińców lwowskich – to był biedny proletariat miejski, który przebywał tu z okolicznych wsi (z obwodu lwowskiego przybyło do miasta około 16.645 mieszkańców, co stanowiło 5,23 % całej ludności).