Historia świątyń rzymskokatolickich Lwowa

Jurij Smirnow

(c.d. z numeru poprzedniego)

Kościoły i klasztory sióstr karmelitanek

Zakon Karmelitanek Bosych zjawił się we Lwowie w 1642r., kiedy to rodzice przyszłego króla Jana III Sobieskiego, wojewoda Jakub Sobieski i Teofila z Daniłowiczów, podjęli decyzję o tym, że na swoich gruntach pod Wysokim Zamkiem zbudują dla nich kościół i klasztor. W 1644 r. rozpoczęto budowę wg projektu Jana Baptysty Gisleniego, Włocha, nadwornego architekta króla Władysława IV. Budownictwo trwało w latach 1661 – 1662 pod kierownictwem budowniczego Jana Godnego. Wtedy to fasada kościoła otrzymała bogaty wystrój architektoniczny i była ozdobiona posągami św. Józefa i Teresy z Avila, dłuta nadwornego rzeźbiarza Andrzeja Szwanera (1688r.). W wyniku prac powstała stylowa świątynia, pierwotnie p.w. Matki Boskiej Loretańskiej, później – Matki Boskiej Gromnicznej i Ofiarowania Pańskiego, w stylu dojrzałego baroku, która swoimi kształtami nawiązuje do najlepszych wzorców rzymskiej architektury tego okresu.

Zakon Karmelitanek Trzewiczkowych osiedlił się pod Górą Szembeka (dzisiejsza ul. W. Stefanyka) w 1661r.,kiedy to wojewoda Aleksander Zasławski przekazał im znaczne koszty. W 1677 r. wzniesiono mury kościoła św. Agnieszki, ale prace budowlane udało się ukończyć dopiero w 1729 r., w tym samym roku konsekracji kościoła dokonał abp Jan Skarbek. Zespół klasztorny ufortyfikowano. Sześć lat później pożar zniszczył znaczną część budynków. W latach 1743 – 1744 kościół został odbudowany przez architekta Bernarda Meretyna w stylu rokoko. Świątynia z monumentalną kopułą i portykiem kolumnowym od strony ul. Kopernika, była ozdobiona wazonami rokokowymi i parapetami. Nawa centralna w formie elipsy była otoczona kaplicami. Dziewięć ołtarzy nadawali kościołowi przepychu.. Można śmiało stwierdzać, że obok soboru św. Jura i kościoła Dominikanów, kościół św. Agnieszki we Lwowie był najładniejszą osiemnastowieczną świątynią.

Klasztory sakramentek i brygidek

Zakonnice Sakramentki rozpoczęły budownictwo swego klasztoru i kościoła pw. Zaślubin Marii Panny i Św. Józefa w 174 3r., na dalekim przedmieściu Lwowa, w okolicach ul. Piekarskiej. Autorem projektu, w stylu późnobarokowym, był Bernard Meretyn. Fundament poświęcił abp Mikołaj Wyżycki. Prace budowlane ukończono w 1780 r., ale świątynia faktycznie była niedobudowana, bez wieży. Obok zbudowano klasztor. Również założono szkołę dla dziewczynek. W latach 1881-1887 kościół przebudowano wg projektu profesora A. Minasiewicza. Wtedy wzniesiono wolno stojący marmurowy ołtarz główny i dobudowano neobarokową wieżę. W latach 30. XX w, alabastrownia Czartoryskich zbudowała dwa alabastrowe ołtarze boczne w stylu art- deco i ambonę.

Brygidki przybyły do Lwowa w 1614r, ale zespół klasztorny z niewielkim kościołem św. Piotra Apostoła ukończono dopiero w 1731 r. z fundacji Michała Koniecpolskiego. W planie kościół był jednonawowy, z absydą i ołtarzem głównym. Również z tego okresu pochodzą dwa ołtarze boczne, które zachowały się do II wojny światowej. Ten kościół nazywano też kaplicą ze względu na jego małe rozmiary. Po likwidacji klasztoru w 1782 r. władze austriackie organizowały tam więzienie. W kaplicy św. Piotra w każdą niedzielę i święta odbywały się odprawy dla więźniów aż do roku 1939.

Klasztor i kościół sióstr dominikanek pw. św. Katarzyny Sieneńskiej

Swój klasztor i kościół we Lwowie miały również dominikanki. Tradycyjnie uważa się, że przybyły one razem z Konstancją, żoną Lwa, w XIII w. Kroniki lwowskie natomiast notują ich osiedlenie się we Lwowie znacznie później, w XV w. W 1627 r. siostry wzniosły klasztor na przedmieściu Halickim, ale w XVIII w. wszystkie zabudowania zniszczył pożar. Nowy kościół zbudowano z fundacji Teofili z Leszczyńskich Wiśniowieckiej, „która przyjęła habit dominikanek”. Prace budowlane trwały w latach 1723-1729. Zespół budowli składał się z kościoła, budynków klasztornych i dzwonnicy, które rozciągnęły się fasadą wzdłuż ul. Szerokiej (obecnie ul. Kopernika) i były zbudowane w stylu baroku. Kościół był jednonawowy, typu bazylikalnego, wyciągnięty w głąb sadu klasztornego, kończący się masywną półokrągłą absydą, orientowaną na zachód. Główna fasada i portal wejścia głównego były zdobione pilastrami. Obok skromnego kościoła wyróżniała się swoimi kształtami stroma dzwonnica. Jej górne kondygnacje zdobiły pilastry, fryz i karnisz, wysokie okna były oflankowane pilastrami, był także zegar. Monumentalna budowla wieży była zamknięta banią ośmioboczną „w typowym stylu barokowym, o pysznych, plastycznie rozwiniętych formach, które dobrze wiążą się z cała budowlą. Choć szczegóły ścian wieży utrzymane sa w spokojnych (jak dla baroku)kształtach, a sama bania skomponowana w jaskrawych wklęsłych formach dojrzałego baroku, a jednak w trafnym przejściu od attyku do przegrodzenia bani i odpowiednich proporcji oddzielnych części osiągnięto niezwykłą harmonię i lekkość form architektonicznych”. Kościół sióstr dominikanek był poświęcony świętej Katarzynie Sieneńskiej.

Pod samym Wysokiem Zamkiem, niedaleko klasztoru ojców reformatów, znajdowały się zabudowania sióstr miłosierdzia świętego Wincentego, którzy również opiekowały się szpitalem. Owy klasztor nie miał swego kościoła, a tylko wielką kaplicę w zabudowie, która była umieszczona na dwóch kondygnacjach.

Oprócz wielkiej ilości kościołów klasztornych w XVIII w. we Lwowie i na przedmieściach było jeszcze 12 diecezjalnych świątyń katolickich, a mianowicie: katedra, św. Jana Chrzciciela, Matki Boskiej Śnieżnej, św. Ducha, św. Katarzyny na Niskim Zamku, św. Stanisława, św. Wojciecha, św. Łazarza, św. Marka, św. Zofii, Odnalezienia św. Krzyża, Podwyższenia Krzyża św.

Kościół św. Stanisława

Został zbudowany na Krakowskim przedmieściu przy drodze na Kraków, w okolicach współczesnej ul. S. Naływajki. Szpital dla trędowatych istniał na tym miejscu jeszcze od roku 1404. Obok szpitala w 1460 r. zbudowano kaplicę. W 1509 r., podczas oblężenia miasta przez hospodara mołdawskiego Bogdana III, zabudowania spłonęły razem z całym przedmieściem. D. Zubrzycki pisze, że w 1510 r. „król potwierdził radzie miejskiej prawo prezenty proboszcza przy kościele i szpitalu św. Stanisława, ufundowanych przez Beliksa Bałuczyńskiego”. Ten kościół był uszkodzony nie tylko podczas pożarów, ale i powodzi. Tenże D. Zubrzycki pisze, że w 1514 r. „woda w Pełtwi znowu się podniosła i wdarła się w miasto... Przedmieście krakowskie zalało tak, że do kościoła św. Stanisława trzeba było docierać łódkami.” W 1642 r. abp S. Grochowski przekazał prawo patronatu nad szpitalem kanonikom lwowskiej kapituły. Kościół gotycki św. Stanisława był jednym z najciekawszych zabytków architektury gotyckiej Lwowa. B. Kaczorowski nazywa go „pięknym zabytkiem gotyckim na ziemiach województwa ruskiego, i pisze autor „zabytek pełen symetrii i wdzięku”. To był niewielki kościół z wysokim dachem i przybudowaną do korpusu prostokątną absydą. Pośrodku dachu była zbudowana sygnaturka, wschodnia i zachodnia ścina były zamknięte wysokim szczytem schodkowym. Ściany boczne opierały się na filarach przyporowych. W 1676 r. kościół znajdował się pod opieką cechów tkackich. W 1784 r. władze austriackie dokonały kasaty kościoła i szpitala i urządziły w nim wojenny dom kary (więzienie). Na początku XIX w. kościół rozebrano.

Kościół św. Wojciecha i Męczennika zbudowano pod Górą Lwa albo piaskową w 1607 r. Później tu była położona ul. Św. Wojciecha (obecnie ul. O. Dowbusza). W latach 1702 – 1703 zbudowano nową murowaną świątynię otoczoną murem obronnym i wałem. Tradycyjnie uważa się, że właśnie tutaj przed szturmem Lwowa w 1704 r. spędził noc szwedzki król Karol XII. Od roku 1721 pod kościołem w dniu św. Wojciecha odbywały się jarmarki. W latach 1747–1784 w budowlach obok kościoła mieściło się seminarium duchowne.

Kościół św. Łazarza

został zbudowany na pagórku nad drogą Sokilnycką (później ul. Św. Łazarza, od XIX w. – ul. Kopernika). Na tym miejscu w 1621 r. powstał z fundacji lwowskich mieszczan szpital św. Łazarza. Współczesny badacz W. Wójcik pisze: „architekt Ambroży Przychylny, budowniczy Cerkwi Uspienskiej... był dożywotnim prowizorem tego szpitala. W 1634 r. wg jego projektu rozpoczęto budowę kościoła, która trwała dosyć długo. Poświęcenie odbyło się 16. 10. 1639 r. W 1643 r. pojawia się o nim wzmianka jako o wystawnej budowli... Ale wieże prawdopodobnie dobudowano dopiero po dwóch stuleciach po poświęceniu”. Ukończył budownictwo kościoła architekt Marcin Godny. Jednonawowy kościół był zbudowany z cegły, otynkowany. W planie budowla była prostokątna, z nieco węższą prostokątną absydą, przegrodzona sklepieniem kolebkowym. Dwie masywne trójkondygnacyjne, w planie kwadratowe, wieże zbudowano po bokach części ołtarzowej. Wieże przykryto dachem namiotowym. Główne wejście do kościoła znajdowało się od strony zachodniej i było zdobione kamiennym rusztowanym portalem. Do niego później dobudowano kruchtę. Nad częścią ołtarzową zbudowano niewielką sygnaturkę. W nie rozczłonkowanych ścianach bocznych umieszczono po trzy okna. Pod dachem – karnisz i fryz konsolowy. W całości budowla ma wyraźnie charakter obronny. Najstarsze budynki szpitalne zostały przybudowane do kościoła od strony południowej i północnej. W 1653 r. w kościele umieszczono barokowy ołtarz główny. W XVIII – XIX w. dobudowano jeszcze kilka budynków szpitala i nadbudowano budynki starego schroniska. Od końca XVIII w. władze austriackie przeznaczyły szpital wyłącznie do utrzymania tam niewidomych kobiet i mężczyzn. Zarządzanie szpitalem powierzono magistratowi. Z przyczyn nieznanych magistrat postanowił przenieść do podziemi kościoła mumifikowane ciała nieboszczyków, którzy byli pochowani w minionych wiekach w piasku pod Wysokim Zamkiem. W 1856 r. odlano trzy nowe dzwony. Zrobiono to dla upamiętnienia urodzenia następcy tronu arcyksięcia Rudolfa Habsburga. W 1872 r. pod opieką księdza Stańkowskiego dokonano konserwacji kościoła i budynków klasztornych.

Kościoły św. Marka i św. Zofii

Kościół św. Marka w 1619 r. ufundowała Zuzanna z Kampianów, żona miejskiego ławnika Marka Ostrogórskiego. D. Zubrzycki podaje rok 1626 jako rok założenia świątyni. Powstała niedaleko rogatki stryjskiej, w okolicach dzisiejszej ulicy O. Kobylańskiej (do roku 1946 - ul. Św. Marka). Pobożna kobieta dokonała tej fundacji dla upamiętnienia i z modlitwą za duszę zmarłego męża. Przy świątyni za zgodą arcybiskupa założono prebendę przy kapitule katedralnej. Działało również bractwo św. Różańca. Niestety, do naszych czasów nie dotarły opisy tego kościoła. W 1763 r. kościół został świątynia parafialną. W 1784 r. w trakcie reformy kościelnej ją rozebrano.

Kościół drewniany św. Zofii zbudowała w latach 1594 – 1595 „na własnym gruncie na przedmieściu Halickim” (D. Zubrzycki) lwowska mieszczanka Zofia Hanel. Po niespodziewanej śmierci swego męża Stanisława w 1570 r. Zofia Hanel skierowała znaczną sumę pieniędzy i prawie cały majątek na pobożne cele. Kościół zbudowano wśród lasu bukowego na pagórku, ale w 1672 r., podczas oblężenia Lwowa doszczętnie go spalili Turcy. Nowy murowany z cegły kościół powstał w połowie XVIII w. W 1765 r. świątynia została poświęcona. Jednonawowy kościół miał fasadę, udekorowaną czterema parami pilastrów, skromny portal z tympanonem nad wejściem i duży, wysoko rozbudowany fronton z sygnaturką na dzwonie. Ściany boczne rozczłonkowane były podwójnymi pilastrami. Od tyłu do gmachu przybudowano dość niską absydę. W 1780 r. kościół i przyległe terytorium kupił od magistratu lwowskiego radca Jan – Antoniusz Łukewicz. Z jego pieniędzy odrestaurowano kościół, nadając mu wystroju, który łączył elementy renesansu i baroku. Świątynia była znana ze swego rzeźbionego drewnianego chóru, na którym ustawiono fisharmonię (od 1916 r. – organy). Wtedy też uporządkowano terytorium, które przylegało do kościoła. Ojciec Ignacy Chodynicki pisał, że „kościół znajduje się za miastem w przyjemnym gaju”. Wszystkie prace były wykonywane pod kierownictwem architekta F. Onderki. W połowie XIX w. fasadę zdobiły cztery figury: św. Zofii, Wiery, Nadziei i Lubowi, umieszczone w niszach, autorstwa P. Ojtele. W oknach umieszczono witraże, na których przedstawiono św. Zofię z córkami, Jana Chrzciciela, św. Wincentego Pola i NMP. Od roku 1817 zgodnie z aktem fundacyjnym opiekę nad kościołem przekazano zakonnicom z zakonu sióstr miłosierdzia, które zbudowały niedaleko sierociniec dla dziewczynek. Siostry również opiekowały się chorymi w szpitalu św. Innocentego, który znajdował się niedaleko.

Kościoły Podwyższenia Krzyża św. I Odnalezienia Krzyża św.

Jedną z najstarszych świątyń lwowskich był kościół Podwyższenia Krzyża św., zbudowany przed bramą halicką naprzeciwko kościoła ojców bernardynów (obecnie na tym miejscu znajduje się plac halicki). To była niewielka świątynia, zbudowana w 1534 r. (albo w 1536 r., kiedy została poświęcona przez arcybiskupa B. Wilczka). D. Zubrzycki pisze, że za poświęcenie kościoła aarcybiskup „otrzymał cielę o wartości 24 groszy”. Kościół kilka razy ulegał zniszczeniu w wyniku pożarów. O pożarach istnieją wzmianki w 1565 r. i 1704 r. podczas napadu Szwedów. Również świątynia została uszkodzona podczas oblężenia miasta przez konfederatów barskich w 1769 r. Proboszcz kościoła utrzymywał się dzięki pieniądzom cechów kowali, ślusarzy, tokarzy, a również z kasy arcybiskupa. Świątynia została rozebrana w końcu XVIII w.

Istniał we Lwowie na dalekiej okolicy przedmieścia krakowskiego kościół Odnalezienia krzyża św. O jego założeniu D. Zubrzycki pisze: „w 1538 r. na przedmieściu krakowskim za św. Anną na górze wymurowano kościół pw. Odnalezienia krzyża św.”. W tym samym roku rada miejska oddała kościół pod opiekę i zaopatrzenie cechowi szewskiemu. W 1601 r. świątynię rozbudowano, na planie krzyża łacińskiego z sygnaturką na skrzyżowaniu nawy i transeptu. Tradycyjnie uważa się, że odległość od ratuszu do kościoła odpowiadała odległości od murów Jerozolimy do Golgoty, miejsca Mąk Pańskich. Z tego właśnie powodu w 1625 r. „odmierzono stacje od ratusza do kościoła św. Krzyża na krakowskim przedmieściu.” Przy każdej stacji Drogi Krzyżowej umieszczono niewielkie kapliczki z „obrazami Mąk Pańskich”, obok których w Wielkim Tygodniu uroczyste procesje mieszczan służyły mszę”. Procesje wzdłuż stacji Drogi Krzyżowej do kościoła stały się jedną z tradycji lwowskich pobożnych mieszczan.”(I. Kaczor). Zgodnie z decyzją władz austriackich kościół rozebrano w latach 1780.

Kościoły parafialne

26. 08. 1763 r. abp W. Sierakowski podjął decyzję, po dokładnym zbadaniu lokalizacji kościołów, zabudowy miasta i przedmieść, o utworzeniu we Lwowie, zamiast jednej katedralnej, sześciu nowych mniejszych parafii. Przeciw tej decyzji wystąpiła część kleru i wikariuszy katedralnych, ale arcybiskup działał, jak zawsze, zdecydowanie i w 1765 r. poparł go synod diecezjalny. Pierwszym kościołem parafialnym była katedra. Owa parafia obejmowała całą zabudowę miejską otoczoną murami i niektóre drobne działki za murem. Drugim kościołem parafialnym był mały kościół Podniesienia Krzyża św. za bramą halicką. Trzecią swiatynią patrafialną był kościół matki Boskiej Śnieżnej z bramą krakowską. Do tej parafii należała cała część północna przedmieścia krakowskiego i najbliższe wsi Kleparów, Hołosko wielkie i małe, Zamarstynów, Zboiska, Grzybowice, Brzuchowice. Czwartym kościołem parafialnym był kościół św. Marka. Do tej parafii należało terytorium od początku obecnej ul. Zielonej, z Górą Kaleczą, do stawu pełczyńskiego, wsie Snopków, Persenkówka i okolica obok kościoła św. Zofii (obecnie górna część ul. Iwana Franki). Piątym kościołem parafialnym arcybiskup wyznaczył kościół Marii Magdaleny przy ul. Sykstuskiej (obecnie ul. Doroszenki). Do parafii należały tzw. Sykstówka, terytorium do kościoła św. Anny, ul. Szeroka (dzisiejsza ul. Kopernika), szpital św. Łazarza i wieś Biłohorszcza, Kulparków, Wulka panieńska do stawu pełczyńskego. Szóstą świątynią parafialną był kościół św. Piotra i Pawła ojców paulinów przy ul. Łyczakowskiej. Owa parafia obejmowała całe terytorium przedmieścia łyczakowskiego, ul. Piekarską do kościoła sakramentek i do folwarku benedyktynek ormiańskich na Pasiekach, a również wsie Zniesienie, Krywczyce, Lisienice i Winniki.

Likwidacja klasztorów i zamykanie kościołów

Taki stan rzeczy utrzymał się niedługo. Po przyłączeniu Galicji do cesarstwa austro-węgierskiego zaczęły się zmiany, które zwłaszcza nabrały rozmachu po dekrecie cesarza Józefa II w 1782 r. o likwidacji klasztorów kontemplacyjnych. Do roku 1790 we Lwowie zlikwidowano 17 męskich i sześć żeńskich klasztorów. 24 kościoły katolickie zostały zamknięte. Część z nich rozebrano. W innych umieszczono urzędy, magazyny itp. Dwa kościoły przekazano na potrzeby cerkwi greckokatolickiej, a mianowicie: Kościół św. Katarzyny Sieneńskiej przy ul. Kopernika i św. Piotra i Pawła przy Łyczakowskiej. Protestantom przekazano kościół św. Urszuli przy ul.Zielonej. Pozostałe 13 świątyń, wcale przestały pełnić funkcje sakralne. W oparciu o zarządzenie władz gubernialnych rozebrano do fundamentu kościół św. Ducha, św. Katarzyny na Niskim Zamku, św. Marka, Podniesienia Krzyża św., Odnalezienia Krzyża św. na przedmieściu krakowskim i kościół sióstr kanoniczek. W kościele i klasztorze ojców misjonarzy organizowano koszary wojskowe. Koszary artylerii koronnej były również w byłym kolegium ojców teatynów pod Wysokim Zamkiem (tzw. „czerwone koszary”). Kościół i klasztor trynitarzy przekazano na potrzeby tzw. „uniwersytetu józefińskiego i biblioteki”. Po obstrzałach przez artylerię austriacką 2. 11. 1848 r. kościół i klasztor spłonęły i leżały w ruinach. W końcu XIX w. na tym miejscu zbudowano cerkiew greckokatolicką Przemienienia Pańskiego (przy ul. Krakowskiej) wg projektu architekta Sylwestra Gawryszkiewicza.

Użytkowanie kościołów niezgodnie z przeznaczeniem

Kościół św. Wawrzyńca ojców bonifratrów był wykorzystywany przez szpital. W kościele św. Leonarda działała fabryka jedwabiu, a w byłym klasztorze karmelitów trzewiczkowych więzienie dla więźniów politycznych. W 1876 r. kościół i zabudowę byłego klasztoru rozebrano. Władze gubernialne umieściły również więzienie w byłym klasztorze i kościele św. Brygidy przy ul. Gródeckiej (tzw. „Brygidki”). Kościół św. Stanisława, który znajdował się prawie naprzeciwko, był wykorzystywany jako wojenny dom kary (więzienie), a w XIX w. został rozebrany. W kościele św. Wojciecha był umieszczony wojenny magazyn prochowy. Kościół Matki Boskiej Gromnicznej wykorzystywano jako magazyn wojennych mundurów. Kościół i kolegium pijarów przy ul. Piekarskiej był przekazany na potrzeby ogólnego szpitala miejskiego.

W kościele św. Krzyża ojców franciszkanów zorganizowano niemiecki miejski teatr, który działał tam do 1842 r.. Kościół został zrujnowany podczas obstrzałów Lwowa przez artylerię austriacką w dniu 2. 11. 1848 r. W kościele bernardynek (klarysek) była komora celna, a później magazyn i fabryka tytoniu. Kościół św. Agnieszki wraz z klasztorem karmelitanek trzewiczkowych zgodnie z dekretem Józefa II zostały przekazane Galicyjskiej Fundacji Religijnej i tam utworzono w dniu 2. 09. 1783 r. Generalne rzymskokatolickie seminarium duchowe. W 1790 r. seminarium przeniesiono do budynku byłego klasztoru karmelitanek bosych pod Wysokim Zamkiem (obecnie ul. Winniczenki). Kościół i klasztor karmelitanek trzewiczkowych Austriacy oddali na potrzeby magazynu wojennego i piekarni. Pożary w latach 1804 i 1812 przekształciły cenny zabytek architektury w ruiny, które kupił J. Ossoliński i przebudował na bibliotekę i muzeum, znane we Lwowie pod nazwą „Ossolineum”(dzisiejsza biblioteka MAN Ukrainy im. W. Stefanyka). Część byłych kościołów klasztornych została zmieniona na kościoły parafialne. Zmieniono również ilość parafii katolickich.

Nowy podział parafii

Na początku lat 20. XIX w. we Lwowie działało dziewięć parafii. Kościołami parafialnymi były: katedra, Bożego Ciała przy klasztorze dominikanów, Matki Boskiej Śnieżnej, św. Andrzeja Apostoła przy klasztorze bernardynów, św. Anny, św. Marii Magdaleny, św. Marcina, św. Mikołaja, św. Antoniego, zakon jezuitów został zlikwidowany, a kościół jezuitów wykorzystywano jako świątynię garnizonową i dla odpraw młodzieżowych. Kościół św. Łazarza działał przy szpitalu miejskim dla osób niewidomych. Kościół św. Jana Chrzciciela zaliczano do filialnych, ale po pożarze w 1799 r. stał ruiną 37 lat do odbudowy w 1836 r. Po reformach Józefa II we Lwowie zostało cztery klasztory męskie. Przy nich działały kościoły klasztorne. Dwa z nich (dominikanów i bernardynów) były parafialnymi. Nie zostały również zlikwidowane trzy klasztory żeńskie.

Kościół św. Zofii należał do zakonu żeńskiego sióstr miłosierdzia. Kościół św. Kazimierza pod wysokim Zamkiem tzw. „instytut oświaty ubogich sierot” tychże sióstr miłosierdzia. Kościół sakramentek i kościół wszystkich świętych klasztoru benedyktynek nie zostały zamknięte, dlatego tylko, że siostry zorganizowały szkołę dla dziewczynek.

Ojców zakonu karmelitów trzewiczkowych przeniesiono do klasztoru karmelitów bosych i przekazano im kościół św. Michała (obecnie ul. Winniczenki), a oo. franciszkanów z dwóch klasztorów przeniesiono do byłego klasztoru kapucynów. Pod ich opieką znajdował się kościół Niepokalanego poczęcia NMP. Ten kościół został uszkodzony podczas pożaru w 1830 r. i został odbudowany w 1838 r., kiedy dokonano powtórnej konsekracji świątyni. W taki sposób po przeprowadzeniu „reform józefińskich” we Lwowie zostało 17 działających kościołów z 41, które istniały do roku 1772.

Prawie na przestrzeni stu lat pierwszego okresu rządów austriackich we Lwowie nie budowano nowych świątyń katolickich. W 1842 r. arcybiskup Franciszek Pisztek otrzymał pozwolenie na przywrócenie archidiecezji kościołowi Matki Boskiej Gromnicznej w związku z budową obok nowego pałacu arcybiskupiego i lokalizacją w byłym klasztorze karmelitanek bosych rzymskokatolickiego seminarium duchownego. Kościół pełnił funkcje kościoła seminaryjnego. W kryptach kościoła pochowano arcybiskupa F. Piszteka i kilku jego następców. świątynie, a zwłaszcza jej wystrój, całkowicie odnowiono. W ołtarzach umieszczono obrazy autorstwa znanego malarza Alojzego Rejhana.

Zmiany stosunków państwa i Kościoła

W połowie XIX w. w cesarstwie austriackim przeprowadzono reformy, dotyczące stosunków miedzy kościołem a państwem. W 1850 r. cesarz Franciszek Józef I zlikwidował dekret z czasów Józefa II, a w 1855 r. podpisał konkordat z Watykanem. Dane dokumenty zwalniały struktury kościelne od wtrącania się organów państwowych w różne sprawy życia wewnętrznego kościoła. Inne zmiany w życiu politycznym Galicji, a mianowicie autonomia kraju, uchwalenie nowej liberalnej konstytucji Austro – Węgier w 1867 r. również sprzyjały rozwojowi struktur kościelnych. W dniu 14. 10. 1870 r. Sejm galicyjski uchwalił nowy statut miasta Lwowa, nadając mu samorząd. Na podstawie rozporządzenia namiestnictwa w 1866 r. zlikwidowano dotychczasowe trudności związane z budownictwem na terytorium miasta nowych kościołów i klasztorów. Od tego momentu wszystkie sprawy w tej dziedzinie były rozstrzygane na miejscowym poziomie z władzą miejscową lub krajową.

Nadszedł moment burzliwego rozwoju struktur kościoła rzymskokatolickiego, który trwał aż do początku I wojny światowej. Do Lwowa przybyły i założyły swoje klasztory siostry Sacre Coeur (Najświętszego Serca Pana Jezusa) (1843 r.), Opatrzności Bożej (1854 r.), franciszkanki Świętego Sakramentu(1873 r.), karmelitanki bose (1880), józefitki (1884), franciszkanki Rodziny Marii (1897). Nowe klasztory męskie budowali zmartwychwstańcy (1880), reformaci (1895), kapucyni (1904).

W tym też czasie w mieście znacznie wzrosła ilość mieszkańców, rozszerzyło się jego terytorium, co wymagało organizacji nowych parafii i budownictwa świątyń parafialnych. Również rozpoczęła się rozbudowa i przebudowa wielu starych kościołów, bo niektóre z nich nie były remontowano nawet przez całe stulecia i znajdowały się w zaniedbanym stanie. Wg projektu prof. Juliana Zacharewicza i Tadeusza Minnicha przebudowano i odrestaurowano kościół św. Jana Chrzciciela. Tenże J. Zacharewicz przebudował w latach 1888 – 1892 w stylu neoromańskim kościół Matki Boskiej Śnieżnej. Architekt prof. Adolf Minsiewicz w latach 1881 – 1887 przebudował w stylu neobarokowym kościół sakramentek, wznosząc nad kruchtą wieżę – dzwonnicę o dwóch kondygnacjach, zakończony banią. W 1884 r. w kościele umieszczono nowy ołtarz marmurowy autorstwa rzeźbiarza J. Sosnowskiego. W latach 1902 – 1904 przebudowę kościoła kontynuował prof. Władysław Sadłowski. W 1904 r. kościół powtórnie konsekrowano. W 1906 r. architekt Władysław Halicki dobudował drugą wieżę przy kościele św. Michała Archanioła (ul. Winniczenki).

W 1898 r. Rada Miejska wykupiła pomieszczenie byłego kościoła klarysek, w którym znajdował się magazyn tytoniowy. Plan przebudowy wykonał Juliusz Golberger. Nowe ołtarze i ambonę wykonała firma braci Wczeliaków (ul. Łyczakowska 27), figury świętych – rzeźbiarz Antoniusz Popiel, obrazy ołtarzowe – malarze Stanisław Kaczor – Batowski, Juliusz Makarewicz, Marceli Harasymowycz. Organy wykonała firma Jana Śliwińskiego. Witraże zamówiono na fabryce wiedeńskiej Gajlinga. Malarz Tadeusz Popiel odrestaurował freski Stanisława Stroińskiego i namalował trzy nowe ścienne kompozycje. W dniu 1. 12. 1898 r. powtórnej konsekracji świątyni dokonał biskup Józef Weber, poświęciwszy ją Niepokalanemu Poczęciu NMP. Odnowiony kościół był przeznaczonych dla potrzeb uczniów Lwowa.

Budowa nowych świątyń klasztornych oraz remonty

W związku z przybyciem do Lwowa nowych zakonów, rozpoczęła się budowa klasztorów i kościołów klasztornych. W latach 1860 – 1864 był zbudowany kościół przy klasztorze sióstr Sacre Coeur, który znajdował się na rogu dzisiejszej ul. Karpińskiego i placu św. Jury. Projekt wykonał w popularnym wtedy stylu neogotyckim architekt Wincenty Rawski, starszy kościół dobudowano do budynków klasztornych od strony wielkiego sadu. Strome wieżyczki, perspektywny strzelisty portal głównego wejścia i strzeliste zakończenie okien, krawędziowa absyda i rzeźbiarskie ozdobienie fasady nadawały budowli malowniczości, lekkości, romantyzmu. Ozdobienie wnętrza wykonane w stylu neogotyckim z elementami rokoko, w całości odpowiadało formom architektonicznym świątyni, podkreślając stylową jedność układu. W dniu 24. 05. 1884 r. kościół poświęcił Najświętszemu Sercu Pana Jezusa i NMP arcybiskup Franciszek Ksawery Werzchlejski. W latach 1892 – 1893 kościół został w całości odrestaurowany i ozdobiony. Na ścianach prezbiterium umieszczono neogotyckie figury świętych pod baldachinami autorstwa Piotra Harasymowicza. W 1892 r. rzeźbiarz Tadeusz Sokulski zbudował nowy neogotycki ołtarz główny wg projektu architekta Jana Kudelskiego. Prace malarskie wykonał malarz Konstanty Kaliszewski. Na przebudowanym chórze umieszczono organy francuskiej firmy Cavaille – Colla, wykonane w 1882 r. To był jedyny we Lwowie instrument, wykonany prze tę powszechnie znaną firmę. Nad elementami ozdobienia kościoła pracował dobrze znany lwowski mistrz Jan Daszek, który wykonywał prace ślusarskie, bracia Wczeliacy – prace stolarskie. Lwowska filia wiedeńskiej firmy Dittmara wykonała stylowe lampy. W 1925 r. w okna wstawiono sześć witraży wykonanych w krakowskim zakładzie S. Żeleńskiego. Współczesna badaczka polska K. Brzezina pisze, że kościół posiadał nadzwyczaj ciekawą aranżację wnętrz, które były „jednym z najbardziej malowniczych wśród XIX w. wnętrz sakralnych we Lwowie i nie miały analogii na terytorium całej Galicji”. Od roku 1947 budynki klasztorne i kościół zajął instytut rolniczy, a później lwowska politechnika. Podczas budowy nowych korpusów w 1972 r. część starej zabudowy kościoła i klasztoru zostały zniszczone.

W latach 1860 – 1862 przy ul. Leona Sapiehy (obecnie ul. Stepana Bandery), wraz z zespołem klasztoru sióstr bożego Prowedinnia (św. Teresy) został zbudowany kościół poświęcony Niepokalanemu Poczęciu NMP. Projekt wykonał architekt Józef Franc. Cześć ołtarzowa była zwrócona na południe, z niewielka wnęką od strony ulicy L. Sapiehy. był murowany z cegły, tynkowany. Pięcioboczna ołtarzowa absyda nieco węża od korpusu jednonawowego. Nad nawą bliżej do wejścia zbudowano metalową sygnaturkę. Wnętrze ścian zdobiły drewniane panele i malowidła ścienne. W prezbiterium zbudowano ołtarz główny, w nawie – dwa boczne. W ołtarzu głównym znajdował się obraz Niepokalanego Poczęcia NMP pędzla hrabiny Zofii Szeptyckiej, matki arcybiskupa Andrzeja Szeptyckiego. W ołtarzu umieszczono drewniane rzeźby św. Piotra i Pawła. W ołtarzach bocznych były obrazy Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Teresy z Avila. Ogólnie ozdobienie świątyni było w stylu neorenesansu i neobaroku. W 1892 r. umieszczono organy firmy Jana Śliwińskiego.

W 1903 r. przeprowadzono remont kościoła pod kierownictwem architekta W. Halickiego. Kolejny remont był w latach 1927 – 1929, gdy świątynię powtórnie otynkowano. Po II wojnie światowej siostry wyjechały do Polski, a kościół i budynki klasztorne przekazano na potrzeby politechniki lwowskiej, który tam umieścił laboratoria. Po zdobieniach nie pozostało żadnego śladu. Gmach kościoła podzielono przegródkami na trzy piętra.